അറബ് നാടകത്തിൻ്റെ നാൾവഴികൾ

ആധുനിക അറബി സാഹിത്യത്തിൻ്റെ ആത്മാവിൻ്റെ കണ്ണാടിയായും, സാമൂഹിക-രാഷ്ട്രീയ പരിണാമങ്ങളുടെ നെഞ്ചുറപ്പുള്ള സാക്ഷ്യമായും നിലകൊള്ളുന്ന മഹത്തായ കലാരൂപമാണ് മസ്‌റഹിയ്യ അഥവാ അറബി നാടകം. പതിനെട്ടാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തിലും പത്തൊൻപതാം നൂറ്റാണ്ടിലുമായി ഈജിപ്തിലെ ഫലഭൂയിഷ്ഠമായ മണ്ണിലാണ് ഈ കലയുടെ വേരുകൾ ആഴത്തിൽ ഇറങ്ങിയത്. അറബ് ലോകത്തെ വിജ്ഞാന നവോത്ഥാനത്തിൻ്റെ ( "നഹ്ദ" ) അനുരണനങ്ങളായിരുന്നു ഈ മുന്നേറ്റം. യൂറോപ്യൻ സ്വാധീനത്തിൽ രൂപം കൊണ്ടെങ്കിലും, അറബ് സംസ്കാരത്തിൻ്റെ സാമൂഹികവും രാഷ്ട്രീയപരവുമായ പരിണാമങ്ങളെ കൃത്യമായി രേഖപ്പെടുത്തിയ ശക്തമായ ഈ കലാരൂപം നാല് സുപ്രധാന ചരിത്രഘട്ടങ്ങളിലൂടെയാണ് കടന്നുപോയത്.

ഒന്നാം ഘട്ടം: സ്ഥാപനത്തിന്റെയും അനുകരണത്തിന്റെയും കാലം (1847 - 1920-കൾ)

ആധുനിക അറബ് നാടകവേദിയുടെ അടിത്തറ പാകിയ ഈ പ്രാരംഭ ദശയിൽ, സിറിയൻ-ലെബനീസ് പശ്ചാത്തലമുള്ള കലാകാരന്മാരാണ് വിപ്ലവത്തിന് തിരികൊളുത്തിയത്. 1847-ൽ ലെബനീസ് കലാകാരനായ മാറൂൻ നഖ്ഖാശ് യൂറോപ്യൻ നാടകങ്ങളെ അറബിയിലേക്ക് പരിഭാഷപ്പെടുത്തി ബെയ്‌റൂത്തിൽ അവതരിപ്പിച്ചു. എന്നാൽ, അറബ് നാടകവേദിക്കായി സ്വന്തമായി സ്ഥിരം വേദി എന്ന സ്വപ്നം യാഥാർത്ഥ്യമാക്കാൻ ധൈര്യം കാണിച്ചത് യഅ്ഖൂബ് സന്നൂഅ് എന്ന 'അബൂ നദ്ദാറ'യാണ്. 1870-ൽ അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ ആദ്യ നാടകം അരങ്ങേറി.

ആദ്യകാലങ്ങളിൽ, അറബ് സമൂഹം തദ്ദേശീയമായി നിലനിന്നിരുന്ന 'ഖയാലുൽ ളില്ല്' (നിഴൽ നാടകം), 'ഹക്ക്കാവതി' (കഥാകഥനം) പോലുള്ള നാടോടി രൂപങ്ങളിൽ നിന്ന് പാശ്ചാത്യ നാടകങ്ങളുടെ ഔപചാരിക ഘടനയിലേക്ക് പതുക്കെ മാറുകയായിരുന്നു. യൂറോപ്യൻ കൃതികൾ അങ്ങനെ തന്നെ അനുകരിക്കുകയും, അവയുടെ ഇതിവൃത്തങ്ങൾ പ്രാദേശികവൽക്കരിക്കുകയും (തംസ്വീർ അഥവാ ഈജിപ്ഷ്യൻ പ്രാദേശികവൽക്കരണം) ചെയ്തതിലൂടെ നാടകീയമായ നാടൻ ഭാഷാശൈലിയും അവതരണ രീതിയും വളർത്തിയെടുക്കാൻ അവർ ശ്രമിച്ചു. ഈ മുന്നേറ്റത്തിന് ആക്കം കൂട്ടി, സിറിയൻ നാടകകൃത്തായ അബൂ ഖലീൽ ഖബ്ബാനിയുടെ നേതൃത്വത്തിൽ നാടക പ്രസ്ഥാനം കെയ്‌റോയിലേക്ക് വ്യാപിക്കുകയും, കെയ്‌റോയെ അറബ് കലാപ്രവർത്തനങ്ങളുടെ സ്ഥിരമായ കേന്ദ്രമാക്കി മാറ്റുകയും ചെയ്തു.

രണ്ടാം ഘട്ടം: പക്വതയുടെയും ദേശീയ വികസനത്തിന്റെയും കാലം (1920 - 1950-കൾ)

അനുകരണത്തിന്റെ കാലം കടന്ന്, നാടകവേദി സ്വന്തമായ അറബ് സ്വത്വബോധത്തിലേക്കും പക്വതയിലേക്കും പ്രവേശിച്ച കാലഘട്ടമാണിത്. ഈജിപ്തിലെ രാഷ്ട്രീയ സ്വാതന്ത്ര്യത്തിനു വേണ്ടിയുള്ള പോരാട്ടങ്ങൾ ശക്തമായതോടെ നാടകത്തിന് കൂടുതൽ ദേശീയ പ്രാധാന്യം ലഭിച്ചു. കേവലം അനുകരണങ്ങളിൽ നിന്ന് മാറി സ്വന്തമായ അറബ് സ്വത്വം കണ്ടെത്താൻ തുടങ്ങിയ ഈ ഘട്ടത്തിൽ, പ്രമുഖ കവിയായിരുന്ന അഹ്മദ് ശൗഖി കാവ്യനാടകങ്ങൾ രചിച്ച് അറബി നാടകത്തിന് പുതിയ സാഹിത്യമാനം നൽകി. യൂസഫ് വഹബി, നജീബ് റൈഹാനി, ജോർജ്ജ് അബ്യദ് തുടങ്ങിയ പ്രതിഭകൾ അഭിനയകലയെ ജനകീയവൽക്കരിക്കുകയും പ്രൊഫഷണൽ നാടകവേദികൾ സ്ഥാപിക്കുകയും ചെയ്തു. നജീബ് റൈഹാനിയുടെ സാമൂഹിക കോമഡി നാടകങ്ങൾ ജനങ്ങളെ ചിരിപ്പിക്കുകയും അതേസമയം സാമൂഹിക പ്രശ്‌നങ്ങളിലേക്ക് വിരൽ ചൂണ്ടുകയും ചെയ്തു. ദുരന്തനാടകങ്ങൾ (ട്രാജഡി), ഹാസ്യ നാടകങ്ങൾ (കോമഡി) തുടങ്ങിയ ക്ലാസിക്കൽ ശൈലികൾ അറബ് പശ്ചാത്തലത്തിൽ വേരുറപ്പിച്ച സുവർണ്ണ കാലഘട്ടമായിരുന്നു ഇത്.

മൂന്നാം ഘട്ടം: സുവർണ്ണ കാലഘട്ടവും പ്രത്യയശാസ്ത്രപരമായ നാടകം (1950 - അന്ത്യ തൊണ്ണൂറുകൾ)

അറബ് ദേശീയതയുടെയും സോഷ്യലിസത്തിൻ്റെയും വിപ്ലവകരമായ ആശയങ്ങൾ ശക്തിപ്പെട്ട ഈ കാലഘട്ടം, അറബ് നാടകവേദിയുടെ ചരിത്രത്തിലെ സുവർണ്ണ ലിപികളാൽ എഴുതപ്പെട്ട ഒന്നാണ്. ലോകമെമ്പാടുമുള്ളതുപോലെ, നാടകം സാമൂഹിക മാറ്റത്തിനുള്ള ഒരു ഉപകരണമായി ഇവിടെയും രൂപാന്തരപ്പെട്ടു.

അറബ് നാടകവേദിയുടെ 'തത്വചിന്തകൻ' എന്നറിയപ്പെടുന്ന തൗഫീഖുൽ ഹക്കീം ആയിരുന്നു ഈ കാലഘട്ടത്തിലെ പ്രധാന വ്യക്തിത്വം. 'അഹ്‌ലുൽ കഹ്ഫ്', 'ശഹ്‌റസാദ്' തുടങ്ങിയ അദ്ദേഹത്തിൻ്റെ ദാർശനിക നാടകങ്ങൾ, കേവലം അരങ്ങിൽ അവതരിപ്പിക്കാനായിരുന്നില്ല, മറിച്ച് വായനക്കാരന്റെ ചിന്തയെ ഉത്തേജിപ്പിക്കാൻ ഉദ്ദേശിച്ചുള്ളവയായിരുന്നു. തൽഫലമായി, ദാർശനികമായ ആശയങ്ങൾ പ്രതീകങ്ങളിലൂടെ അവതരിപ്പിക്കുന്ന 'അൽ-മസ്രഹ് അദ്-ദിഹ്‌നി' അഥവാ ചിന്താപരമായ നാടകങ്ങൾ എന്നൊരു പുതിയ ശൈലിക്ക് അദ്ദേഹം രൂപം നൽകി.

എന്നാൽ, ഈജിപ്ഷ്യൻ കേന്ദ്രീകരണത്തിൽ നിന്ന് വ്യത്യസ്തമായി, സിറിയൻ നാടകകൃത്തായ സഅ്ദുല്ല വാനൂസ് വിപ്ലവകരമായ ദിശാബോധം നൽകി. അദ്ദേഹം നാടകത്തെ 'രാഷ്ട്രീയവൽക്കരണ വേദിയാക്കി' (Theatre of Politicization) മാറ്റുകയും, പ്രേക്ഷകരെ കാഴ്ചക്കാരായി നിർത്താതെ, സംവാദങ്ങളിലും ചോദ്യം ചെയ്യലുകളിലും പങ്കാളികളാക്കുകയും ചെയ്തു.

നാലാം ഘട്ടം: സമകാലിക വെല്ലുവിളികളുടെയും വൈവിധ്യവൽക്കരണത്തിന്റെയും കാലം (പുതിയ സഹസ്രാബ്ദം)

പുതിയ സഹസ്രാബ്ദത്തിൻ്റെ (2K) തുടക്കത്തോടെ നാടകവേദി വലിയ വെല്ലുവിളികളെ നേരിട്ടുതുടങ്ങി. സാമ്പത്തിക ബുദ്ധിമുട്ടുകൾ, സെൻസർഷിപ്പ്, സിനിമാ-ടെലിവിഷൻ മേഖലകളുടെ വളർച്ച എന്നിവ ഇതിന് കാരണമായി. ഈ ഘട്ടത്തിൽ അറബി നാടകം വാണിജ്യപരവും കലാപരവുമായ രണ്ട് ധ്രുവങ്ങളിലായി വേർതിരിഞ്ഞു. മുഹമ്മദ് സുബ്ഹി, ആദിൽ ഇമാം തുടങ്ങിയവരുടെ ജനപ്രിയ കോമഡി നാടകങ്ങൾ വൻ ജനക്കൂട്ടത്തെ ആകർഷിച്ച് വാണിജ്യ വിജയം നേടി.

മറുവശത്ത്, പ്രത്യേകിച്ചും മൊറോക്കോ, അൽജീരിയ, ലബനാൻ തുടങ്ങിയ രാജ്യങ്ങളിൽ സ്വതന്ത്രവും പരീക്ഷണാത്മകവുമായ നാടക പ്രസ്ഥാനങ്ങൾ ഉടലെടുത്തു. മൊറോക്കോയിലെ അബ്ദുൽ കരീം ബർശീദ് പ്രാദേശിക ആചാരങ്ങളെയും പൈതൃകത്തെയും സമന്വയിപ്പിച്ചുകൊണ്ട് 'അൽ-ഇഹ്തിഫാലിയ' അഥവാ 'ആഘോഷ നാടകം' എന്നൊരു പുതിയ ശൈലിക്ക് നേതൃത്വം നൽകി. അറബ് പൈതൃകത്തിൽ നിന്ന് പ്രചോദനം ഉൾക്കൊണ്ട് യഥാർത്ഥ അറബ് നാടകവേദി സ്ഥാപിക്കുക എന്നതായിരുന്നു ഈ ശൈലിയുടെ ലക്ഷ്യം. കൂടാതെ, അലി അഹ്മദ് ബാകഥീർ പോലുള്ള മുൻഗാമികൾ അറബ്-ഇസ്ലാമികമായ ദിശാബോധം നൽകിയ നാടകങ്ങൾക്ക് അടിത്തറയിട്ടതും ഈ പാരമ്പര്യം ശക്തിപ്പെടുത്തി.

അറബ് നാടകവേദിയിലെ ശൈലീപരമായ സമന്വയം

ഈ നാല് ഘട്ടങ്ങളിലെല്ലാമായി അറബ് നാടകവേദിയിൽ അഞ്ചിലധികം പ്രധാന ശൈലികൾ വളർന്നു വികസിച്ചിട്ടുണ്ട്. യൂറോപ്യൻ സ്വാധീനത്തിൽ രൂപം കൊണ്ട ട്രാജഡി (ദുരന്ത നാടകം), കോമഡി (ഹാസ്യ നാടകം), തൗഫീഖുൽ-ഹക്കീം മുന്നോട്ട് വെച്ച ദാർശനികമായ ആശയങ്ങൾ പ്രതീകങ്ങളിലൂടെ അവതരിപ്പിക്കുന്ന അൽ-മസ്രഹ് അൽ-രംസി (പ്രതീകാത്മക നാടകം), അൽ-മസ്രഹ് അൽ-ഇഹ്തിഫാലീ (ആഘോഷ നാടകം), നാടകത്തിന്റെ പരമ്പരാഗത രൂപങ്ങളെയും അവതരണരീതികളെയും വെല്ലുവിളിക്കുന്ന അൽ-മസ്രഹ് അൽ-തജ്‌രീബീ (പരീക്ഷണ നാടകം) എന്നിവയാണ് അവ.

സാംസ്കാരികവും രാഷ്ട്രീയപരവുമായ ഒട്ടേറെ പ്രതിസന്ധികൾക്കിടയിലും, അറബ് നാടകവേദി ഇന്നും അതിജീവിച്ച് മുന്നേറുന്നു.

2025 ഒക്ടോബറിൽ ദുബൈ ഓപ്പറയിൽ അവതരിപ്പിക്കാൻ നിശ്ചയിച്ച 'മാലിക് അൽ-മസ്രഹ്' പോലുള്ള പുതിയ നാടകങ്ങളും, റിയാദ് സീസണിൽ അരങ്ങേറാനിരിക്കുന്ന 'ആഖിർ സൂഹൂർ', 'അൻനിദാഉൽ-അഖീർ' തുടങ്ങിയ വൈവിധ്യമാർന്ന അവതരണങ്ങളും, ജോർദാൻ, ഈജിപ്ത് തുടങ്ങിയ രാജ്യങ്ങളിലെ സജീവമായ മോണോഡ്രാമ ഫെസ്റ്റിവലുകളും ഈ കലാരൂപം അതിന്റെ ചലനാത്മകതയും ചടുലതയും കൈവിടാതെ പുതിയ സഹസ്രാബ്ദത്തിൽ തങ്ങളുടെ വേരുകൾ ഉറപ്പിച്ചു നിൽക്കുന്നു എന്നതിൻ്റെ തെളിവാണ്. അറബ് സമൂഹത്തിൻ്റെ ശബ്ദമായും, ചിന്തകളുടെ വേദിയായും, ഈ കലാരൂപം എന്നും ലോകത്തിന് മുന്നിൽ തലയുയർത്തി നിൽക്കും.